پمپ آب جتی چیست؟ راهنمای خرید پمپ آب جتی

در دنیای امروز و با گسترش شهرنشینی، افزایش جمعیت و ساختوسازهای چندطبقه، یکی از چالشهای همیشگی ساکنان بهویژه در طبقات بالاتر، کاهش فشار آب است. این مشکل نهتنها آسایش روزمرهی خانوارها را مختل میکند، بلکه میتواند بهمرور زمان باعث ایجاد اختلال در عملکرد تجهیزات ساختمانی نظیر آبگرمکن، ماشین لباسشویی و فلاش تانک نیز شود.
در چنین شرایطی، استفاده از پمپ آب جتی بهعنوان راهحلی مؤثر و قابلاعتماد، به یکی از رایجترین روشها برای افزایش فشار آب خانگی و نیمهصنعتی تبدیل شده است. پمپهای جتی با قابلیت مکش از اعماق نسبتاً زیاد و ایجاد فشار مناسب، گزینهای ایدهآل برای ویلاها، ساختمانهای کمارتفاع و تأمین آب از منابع زیرزمینی به شمار میروند.
در فروشگاه شمعککالا، با سالها تجربه در تأمین تجهیزات آبرسانی، مجموعهای متنوع از مدلهای پمپ جتی – از نیم اسبهای جمعوجور تا مدلهای استیل پرقدرت – در اختیار شماست. در این مقاله تلاش کردهایم با نگاهی تخصصی و کاربردی، به بررسی کامل انواع پمپ جتی، مزایا و محدودیتهای آن، نکات فنی مهم هنگام خرید و تفاوت آن با سایر مدلهای پمپ آب بپردازیم. اگر به دنبال انتخابی دقیق و آگاهانه هستید، تا انتهای این راهنما با ما همراه باشید.
جدول محتوا
پمپ جتی چیست و چه کاربردی دارد؟
پمپ جتی، که به آن پمپ آب جتی نیز گفته میشود، نوعی پمپ سانتریفیوژ خود مکش (Self-priming) است که برای افزایش فشار آب و انتقال آن از عمق به سطح استفاده میشود. تعریف سادهتر آن این است که این پمپ میتواند بدون نیاز به پر کردن اولیه لولههای مکش از آب، هوا را از خط لوله خارج کرده و شروع به مکش مایعات کند.
عملکرد کلی پمپ جتی
عملکرد پمپ جتی بر اساس اصل ونتوری (Venturi Effect) استوار است. در این پمپ، آب با فشار بالا از طریق یک نازل (ژیگلور) به سمت یک لوله باریک به نام ونتوری پرتاب میشود. این پاشش سریع آب باعث ایجاد یک ناحیه کمفشار یا خلاء در اطراف نازل میشود. به دلیل همین اختلاف فشار، آب از منبع (مانند چاه یا مخزن) به سمت ناحیه کمفشار مکش شده و سپس توسط پروانه پمپ به سمت خروجی هدایت میشود. این ویژگی “خودمکشی” مهمترین مزیت پمپ جتی است که آن را برای کاربردهایی که نیاز به مکش از عمق دارند، ایدهآل میکند.
تفاوت پمپ جتی با سایر مدلها
پمپ جتی با سایر پمپها، مانند پمپهای بشقابی و دو پروانه، تفاوتهای کلیدی دارد:
- پمپ بشقابی (Centrifugal Pump):
- عملکرد: پمپهای بشقابی (یا گریز از مرکز) برای شروع به کار نیاز به پرایم (پر کردن اولیه با آب) دارند. این پمپها برای انتقال حجم زیاد آب با فشار متوسط و از ارتفاعات کم مناسبتر هستند.
- کاربرد: عمدتاً برای افزایش فشار آب در شبکههای شهری یا انتقال آب در سیستمهایی که منبع آب نزدیک پمپ است و نیاز به مکش از عمق زیاد نیست، استفاده میشوند.
- مکندگی: قابلیت مکندگی از عمق پایینتری نسبت به پمپ جتی دارند و در صورت وجود هوا در خط مکش، عملکرد آنها مختل میشود.
- پمپ جتی (Jet Pump):
- عملکرد: همانطور که توضیح داده شد، پمپ جتی قابلیت خودمکشی دارد و میتواند هوا را از لوله مکش خارج کند. این ویژگی آن را برای مکش آب از عمقهای بیشتر (به ویژه در چاهها) مناسب میسازد.
- کاربرد: ایدهآل برای تامین فشار آب در ساختمانها، ویلاها، باغها و هر جایی که نیاز به مکش آب از چاههای کمعمق یا عمیق باشد. همچنین برای مصارف خانگی و صنعتی کوچک کاربرد دارد.
- فشار/دبی: معمولاً فشار بالاتری نسبت به پمپهای بشقابی معمولی تولید میکند، اما ممکن است دبی (حجم آب خروجی) کمتری داشته باشد.
- پمپ دو پروانه (Twin Impeller Pump):
- عملکرد: این پمپها دارای دو پروانه هستند که به صورت سری به یکدیگر متصل شدهاند. پروانه اول فشار اولیه را ایجاد میکند و پروانه دوم آن را تقویت میکند. این طراحی باعث افزایش قابل توجه هد (ارتفاع آبرسانی) و فشار خروجی میشود.
- کاربرد: برای مکانهایی که نیاز به فشار بسیار بالا و هد زیاد دارند، مانند تامین آب برای ساختمانهای بلندمرتبه یا سیستمهای آبیاری تحت فشار.
- مکندگی: همانند پمپهای بشقابی، اغلب نیاز به پرایم دارند و قابلیت خودمکشی پمپ جتی را ندارند.
به طور خلاصه، تمایز اصلی پمپ جتی در قابلیت خودمکشی و توانایی آن در مکش آب از عمق است، در حالی که پمپهای بشقابی برای دبی بالاتر و پمپهای دو پروانه برای فشار بسیار بالا در کاربردهای خاص طراحی شدهاند.
پمپ آب جتی مناسب چه ساختمانهایی است؟
پمپ آب جتی با توجه به ویژگیهای خاص خود، بهویژه قابلیت خودمکشی و ایجاد فشار مناسب، برای طیف وسیعی از ساختمانها و کاربردها، بهویژه در مواردی که با چالش کمبود فشار آب یا نیاز به مکش از عمق مواجه هستیم، مناسب است.
پمپ جتی برای ساختمانهای مسکونی:
- ساختمانهای ویلایی و تکواحدی: این پمپها گزینهای عالی برای ویلاها و خانههای تکواحدی هستند که ممکن است از چاه آب یا مخازن ذخیره آب استفاده کنند. قابلیت مکش آب از عمق و تامین فشار ثابت، نیازهای روزمره مانند دوش گرفتن، شستشو و آبیاری باغچه را به خوبی پوشش میدهد.
- آپارتمانهای چند طبقه (کم واحد): در آپارتمانهایی با تعداد طبقات متوسط (مثلاً تا 4 یا 5 طبقه) که با مشکل افت فشار آب شهری مواجهاند، نصب یک پمپ آب جتی میتواند راهحل موثری باشد. این پمپ به تقویت فشار آب ورودی به ساختمان کمک کرده و اطمینان از دسترسی به آب با فشار کافی در تمامی واحدها را فراهم میکند.
- خانههای روستایی و مناطق کمفشار: در مناطقی که زیرساخت آبرسانی ضعیف است یا فشار آب شهری به طور مداوم پایین است، پمپ آب جتی میتواند به عنوان یک راهحل دائمی برای تامین آب با فشار مناسب عمل کند.
پمپ جتی برای مصارف صنعتی و کشاورزی کوچک:
گرچه پمپ جتی عمدتاً با کاربردهای خانگی شناخته میشود، اما در مقیاسهای کوچکتر صنعتی و کشاورزی نیز کاربرد دارد:
- کارگاهها و تولیدیهای کوچک: برای تامین آب مورد نیاز در فرآیندهای تولیدی که نیاز به آب با فشار مشخص دارند.
- سیستمهای آبیاری کوچک: در باغها، مزارع کوچک و گلخانهها برای آبیاری گیاهان، بهویژه در جایی که منبع آب از چاه یا استخر تامین میشود.
- دامداریهای کوچک: برای تامین آب آشامیدنی دامها یا شستشوی محیط.
چه زمانی پمپ جتی بهترین انتخاب است؟
- نیاز به خودمکشی: اگر منبع آب شما (مانند چاه) در عمق قرار دارد و یا نگران ورود هوا به سیستم لولهکشی هستید، قابلیت خودمکشی پمپ جتی یک مزیت بزرگ است.
- فضای محدود: پمپ جتی معمولاً ابعاد جمعوجوری دارد و برای نصب در فضاهای کوچک مناسب است.
- اقتصادی بودن: در مقایسه با برخی پمپهای پیچیدهتر، پمپ جتی معمولاً از نظر قیمت مقرونبهصرفهتر است، بهویژه مدلهایی مانند پمپ نیم اسب که برای نیازهای سبکتر طراحی شدهاند.
- تامین فشار در ساختمانهای با ارتفاع متوسط: برای افزایش فشار آب در ساختمانهایی که نیاز به هد (ارتفاع آبرسانی) متوسط دارند.
در مجموع، پمپ آب جتی یک راهحل همهکاره و قابل اعتماد برای مشکلات فشار آب است و میتواند نیازهای مختلفی را از یک پمپ خانگی ساده تا کاربردهای سبکتر صنعتی برآورده سازد.
انواع پمپ آب جتی
پمپ آب جتی را میتوان بر اساس دو فاکتور اصلی دستهبندی کرد: توان موتور و میزان عمق مکش. شناخت این دستهبندیها به شما کمک میکند تا پمپی را انتخاب کنید که دقیقاً متناسب با نیازهای شما باشد.
بر اساس توان موتور:
توان موتور یکی از مهمترین ویژگیهای پمپ آب جتی است که قدرت و کارایی آن را مشخص میکند. این پمپها در توانهای مختلفی تولید میشوند که هر یک برای کاربردهای خاصی مناسب هستند:
- پمپ آب جتی نیم اسب: این مدل، مثل “پمپ جتی نیم اسب ایتالیایی سیستما مدل JET 60” برای مصارف خانگی سبک، مانند افزایش فشار آب در آپارتمانهای کوچک، ویلاهای کممصرف یا آبیاری باغچههای کوچک مناسب است.
- پمپ آب جتی 1 اسب: یک گزینه متعادل و پرکاربرد برای اکثر ساختمانهای مسکونی با تعداد واحدهای بیشتر یا ویلاهای بزرگتر که نیاز به فشار آب قویتر و دبی بالاتر دارند.
- پمپ آب جتی 2 اسب: برای ساختمانهای بزرگتر، مصارف نیمهصنعتی یا کشاورزی متوسط که به دبی و فشار آب قابل توجهی نیاز دارند، مناسب است.
- پمپ آب جتی 3 اسب: این مدلها (و بالاتر) اغلب برای کاربردهای صنعتی سنگینتر، ساختمانهای بسیار بزرگ یا سیستمهای آبیاری گسترده که نیازمند قدرت پمپاژ بسیار بالا هستند، به کار میروند.
بر اساس میزان عمق مکش:
قابلیت مکش آب از عمق، یکی از نقاط قوت پمپ جتی است و بر این اساس به دو دسته اصلی تقسیم میشود:
- پمپ آب جتی کمعمق: این دستگاهها برای مکش آب از عمق حداکثر ۲۵ متری طراحی شدهاند. عملکرد آنها با کمک یک نازل و ونتوری انجام میشود که با ایجاد فشار بالا و سپس مکش، آب را به سطح میآورند. این نوع پمپ مانند “پمپ جتی استیل لئو” برای چاههای کمعمق، مخازن سطحی و افزایش فشار آب شهری در ساختمانهای معمولی کاربرد دارد.
- پمپ آب جتی عمیق: این نوع پمپ جتی قادر است آب را از عمقهای بسیار بیشتر، معمولاً بین ۸۰ تا ۱۰۰ متر (بسته به توان موتور)، منتقل کند. در این مدل، نازل و ونتوری درون یک اجکتور یا جت کیت قرار میگیرند که این مجموعه به داخل چاه و زیر سطح آب فرستاده میشود. این اجکتور با پمپاژ آب به سمت نازل، باعث ایجاد مکش قویتر از عمق شده و آب را به سمت بالا هدایت میکند. این پمپها برای تامین آب از چاههای عمیق در مناطق روستایی، مزارع و برخی کاربردهای صنعتی خاص ایدهآل هستند.
پمپ جتی نیم اسب چیست؟
پمپ جتی نیم اسب (مثل پمپ جتی نیم اسب لئو AJm45s) به مدلی از پمپ آب جتی اشاره دارد که قدرت موتور آن کمتر از یک اسب بخار است. این مدل، یکی از کوچکترین و پرکاربردترین انواع پمپ خانگی در بازار است که به دلیل ابعاد جمعوجور، مصرف انرژی بهینه و قیمت مناسب، محبوبیت زیادی دارد.
پمپ جتی نیم اسب برای چه شرایطی مناسب است؟
این مدل از پمپ جتی عمدتاً برای شرایط و نیازهای زیر کاربرد دارد:
- افزایش فشار آب در آپارتمانهای کوچک و تکواحدی: در آپارتمانهایی با ۱ تا ۲ واحد مسکونی که با افت فشار آب شهری مواجه هستند، پمپ جتی نیم اسب میتواند به خوبی فشار آب را تقویت کرده و مشکل کمآبی در ساعات اوج مصرف را حل کند.
- ویلای کوچک و باغچههای خانگی: برای تامین آب مورد نیاز ویلاهای کوچک، آبیاری باغچهها و شستشوی حیاط که نیاز به دبی و فشار خیلی بالا ندارند، این پمپ گزینهای اقتصادی و کارآمد است.
- تامین آب از چاههای کمعمق: اگر منبع آب شما یک چاه کمعمق باشد، پمپ جتی نیم اسب با قابلیت خودمکشی خود، به راحتی میتواند آب را از آن مکش کرده و به سیستم لولهکشی ساختمان منتقل کند.
- مصارف سبک و مقطعی: برای کاربردهایی که نیاز به کارکرد مداوم و سنگین پمپ ندارند، مانند پر کردن استخر کوچک، استفاده در سیستمهای آبسردکن یا برخی کاربردهای کارگاهی سبک، این پمپ انتخاب مناسبی است.
با توجه به توان محدود پمپ نیم اسب، انتظار دبی و هد بسیار بالا از آن نباید داشت. این پمپ بیشتر برای تقویت فشار در شبکههای موجود یا تامین آب برای مصارف خانگی سبک طراحی شده است.
مزایا و معایب پمپ جتی
پمپ جتی، مانند هر وسیله دیگری، دارای مزایا و معایبی است که شناخت آنها به شما کمک میکند تا تصمیمگیری آگاهانهتری برای انتخاب و خرید آن داشته باشید.

مزایای پمپ جتی:
- قابلیت خودمکشی (Self-Priming): این یکی از بزرگترین مزایای پمپ جتی است. پمپهای جتی میتوانند هوا را از خط مکش خارج کرده و بدون نیاز به پر کردن اولیه پمپ با آب (پرایم کردن)، شروع به کار کنند. این ویژگی نصب و راهاندازی را آسانتر میکند و در مواردی که سطح آب در چاه نوسان دارد، بسیار کاربردی است.
- توانایی مکش از عمق: پمپ جتی قادر است آب را از عمقهای بیشتری نسبت به پمپهای بشقابی معمولی مکش کند. این ویژگی آن را برای تامین آب از چاههای کمعمق و حتی عمیق (در مدلهای خاص) ایدهآل میسازد، که برای ساختمانهای ویلایی، باغها و مناطق روستایی بسیار مهم است.
- نصب و نگهداری نسبتاً آسان: به دلیل طراحی سادهتر و عدم نیاز به پرایم مداوم، نصب و نگهداری پمپ جتی معمولاً پیچیدگی کمتری دارد و هزینههای مربوط به آن نیز مقرونبهصرفهتر است.
- مناسب برای مصارف خانگی: برای افزایش فشار آب در ساختمانهای خانگی، آپارتمانهای کمواحد و ویلاها، پمپ آب جتی یک گزینه محبوب و کارآمد است.
قیمت مناسب: در مقایسه با برخی از پمپهای پیچیدهتر با قابلیتهای مشابه، پمپ جتی اغلب قیمت مناسبتری دارد.
معایب پمپ جتی:
- راندمان پایینتر در دبیهای بالا: پمپ جتی معمولاً برای تولید فشار بالا طراحی شده است، اما در مقایسه با پمپهای بشقابی، ممکن است دبی (حجم آب خروجی در واحد زمان) کمتری داشته باشد، به خصوص در کاربردهای با حجم زیاد آب.
- حساسیت به ذرات جامد: سیستم نازل و ونتوری در پمپ جتی میتواند به ذرات معلق و شن و ماسه حساس باشد و در صورت وجود این ذرات در آب، ممکن است دچار گرفتگی یا فرسایش شود که نیاز به فیلتراسیون مناسب دارد.
- سر و صدا: برخی مدلهای پمپ جتی، به خصوص انواع قدیمیتر یا بیکیفیتتر، ممکن است در حین کار سر و صدای بیشتری نسبت به سایر پمپها تولید کنند که میتواند در محیطهای خانگی آزاردهنده باشد.
- محدودیت عمق مکش برای مدلهای استاندارد: در حالی که پمپ جتی از عمق مکش بهتری برخوردار است، مدلهای استاندارد آن برای چاههای بسیار عمیق (بیش از 25-30 متر) مناسب نیستند و برای این موارد نیاز به پمپهای شناور یا پمپ جتی عمیق با اجکتور خارجی است.
- مصرف انرژی: در برخی موارد، برای تولید فشار مشابه، پمپ جتی ممکن است نسبت به پمپهای سانتریفیوژ معمولی انرژی بیشتری مصرف کند، به خصوص اگر برای کاربردی نامناسب انتخاب شده باشد.
در نهایت، انتخاب پمپ جتی باید بر اساس نیازهای دقیق پروژه، از جمله عمق منبع آب، دبی مورد نیاز، فشار مطلوب، و ملاحظات مربوط به بودجه و مصرف انرژی صورت گیرد.
پمپ جتی برای کاربردهای صنعتی
در حالی که پمپ جتی بیشتر با کاربردهای خانگی و افزایش فشار آب در ساختمانهای مسکونی شناخته میشود، مدلهای قدرتمندتر و با دوامتر آن میتوانند در برخی کاربردهای صنعتی و نیمهصنعتی نیز مورد استفاده قرار گیرند. البته، باید توجه داشت که برای کاربردهای صنعتی سنگین و با دبی بسیار بالا، معمولاً پمپهای سانتریفیوژ قویتر، پمپهای چند مرحلهای یا پمپهای خاص صنعتی ترجیح داده میشوند. اما در موارد زیر، پمپ جتی میتواند یک انتخاب مناسب باشد:
- صنایع کوچک و کارگاهها: در کارگاههای کوچک تولیدی، تعمیرگاهها، یا واحدهای صنعتی سبک که نیاز به تامین آب با فشار متوسط از چاههای کمعمق یا مخازن دارند، پمپ جتی میتواند راه حلی مقرونبهصرفه و کارآمد باشد. این پمپها میتوانند آب را برای شستشو، خنککاری ماشینآلات کوچک، یا تامین آب بهداشتی کارگاهها پمپاژ کنند.
- سیستمهای تهویه و خنککننده: در برخی سیستمهای تهویه مطبوع کوچک، برجهای خنککننده یا مبدلهای حرارتی که نیاز به گردش آب دارند، میتوان از پمپ جتی با توان مناسب استفاده کرد.
- مزارع و گلخانهها (کشاورزی کوچک و متوسط): در مقیاسهای کشاورزی کوچک تا متوسط، بهویژه برای آبیاری مزارع کوچک، باغهای میوه، و گلخانهها که منبع آب از چاه یا استخر تامین میشود، پمپ جتی میتواند گزینهای عملی باشد. قابلیت خودمکشی آن در این شرایط بسیار مفید است، زیرا نیاز به پر کردن مداوم پمپ را از بین میبرد.
- انتقال سوختهای سبک و مایعات غیر خورنده: برخی از مدلهای خاص پمپ جتی با پروانهها و آببندهای مقاومتر، میتوانند برای انتقال سوختهای سبک (مانند بنزین یا گازوئیل) یا سایر مایعات غیر خورنده در محیطهای صنعتی کوچک مورد استفاده قرار گیرند.
- سیستمهای آتشنشانی کوچک: در برخی سیستمهای آتشنشانی اولیه یا پشتیبان برای کارخانجات کوچک یا انبارهای کمخطر، پمپ جتی میتواند برای تامین فشار آب مورد نیاز در شلنگها استفاده شود.
نکات مهم برای انتخاب پمپ جتی صنعتی:
هنگام انتخاب پمپ جتی برای کاربردهای صنعتی، باید به موارد زیر توجه ویژه داشت:
- جنس مواد: در محیطهای صنعتی که ممکن است با سیالات مختلفی سروکار داشته باشید، انتخاب پمپی با بدنه، پروانه و آببندهای مقاوم (مثلاً استیل ضد زنگ) ضروری است.
- توان موتور: برای کاربردهای صنعتی، معمولاً به توان موتور بالاتری نسبت به پمپ نیم اسب نیاز است تا دبی و فشار مورد نیاز تامین شود.
- میزان هد و دبی: محاسبه دقیق نیازهای هد و دبی سیستم صنعتی برای انتخاب پمپ با مشخصات فنی مناسب حیاتی است.
- ساعت کارکرد: پمپهای صنعتی معمولاً برای کارکرد طولانیتر و مداوم طراحی شدهاند، بنابراین باید پمپی را انتخاب کرد که از نظر کیفیت ساخت و دوام، توانایی کار در شرایط صنعتی را داشته باشد.
جمعبندی و راهنمای انتخاب نهایی
انتخاب پمپ جتی مناسب میتواند تاثیر زیادی بر کیفیت تامین آب و رضایت شما داشته باشد، چه برای مصارف خانگی در یک ساختمان ویلایی یا آپارتمانی، و چه برای کاربردهای سبک صنعتی و کشاورزی. با توجه به ویژگیهای منحصربهفرد پمپ جتی، از جمله قابلیت خودمکشی و توانایی مکش آب از عمق، این پمپ گزینهای ایدهآل برای بسیاری از نیازهاست.
برای انتخاب نهایی پمپ آب جتی، توصیه میکنیم به نکات زیر توجه ویژهای داشته باشید:
- بررسی نیاز فشار و دبی:
- برای مصارف خانگی: ابتدا تعداد طبقات و شیرهای آب موجود در ساختمان خود را در نظر بگیرید. برای یک ساختمان مسکونی کوچک یا ویلایی، شاید یک پمپ جتی نیم اسب (مانند مدلهای SISTEMA JET 60 یا LEO AJm60S) کافی باشد. اما برای ساختمانهای بزرگتر یا چند واحدی، به پمپی با توان بالاتر و هد بیشتر نیاز خواهید داشت. میزان آب مصرفی همزمان (دبی) و ارتفاعی که آب باید پمپاژ شود (هد) را تخمین بزنید.
- برای مصارف صنعتی و کشاورزی: نیازهای دقیق فرآیند صنعتی یا سیستم آبیاری خود را از نظر دبی و فشار مورد نیاز مشخص کنید. در این بخش، معمولاً به پمپهایی با توان بالاتر و مقاومت بیشتر در برابر شرایط محیطی نیاز است.
- عمق منبع آب: اگر آب را از چاه تامین میکنید، عمق چاه بسیار مهم است. پمپ جتی در مدلهای مختلف (کمعمق و عمیق) موجود است که هر کدام برای محدوده عمقی خاصی مناسب هستند. قابلیت خودمکشی پمپ جتی آن را برای این منظور ایدهآل میسازد.
- کیفیت ساخت و برند: همیشه به سراغ برندهای معتبر و با کیفیت بروید. کیفیت مواد به کار رفته در ساخت پمپ (مانند جنس پروانه و سیمپیچ موتور) تاثیر مستقیمی بر طول عمر و عملکرد پمپ خواهد داشت. برندهای شناخته شده معمولاً خدمات پس از فروش و گارانتی بهتری نیز ارائه میدهند.
- فضای نصب و سروصدا: به فضای موجود برای نصب پمپ توجه کنید. همچنین، اگر پمپ در محیط خانگی نصب میشود، میزان صدای تولیدی آن را در نظر بگیرید تا باعث مزاحمت نشود.
- مشاوره با متخصصین: در نهایت، بهترین راه برای اطمینان از انتخاب صحیح، مشورت با کارشناسان و متخصصین در این زمینه است. آنها میتوانند با بررسی دقیق نیازهای شما و شرایط محیطی، مناسبترین پمپ جتی را پیشنهاد دهند.
برای دریافت مشاوره رایگان و کسب اطلاعات بیشتر، همین امروز با ما تماس بگیرید.